Oabme testamennta

Vuollelin dån máhtá låhkåt 

Hebrea rámát - jali nåv gåk ristagisá javlli - sisanet 39 girje umasse iesjvuodajn ja girjálasj tjállemvuogij. Oabme testamentav máhttá juogeduvvat gålmån oassen: Láhka, Profehta ja  Tjáluga. Rámát álggá Vidájn Mosegirjijn (Láhka jali Torah) ma giehttu ednama sjivnjedime ja vuostasj ulmutjij birra. Mij aj dánna låhkåp gåktu Jubmel lihtut Israela álmmugij. Dánna gávnnuji moadda oahpes ulmutja; Noa, Abraham, Sara, Moses ja suv oabbá Miriam. Mosesagirje sisanedi aj láhkatevstajt Israela álmmugijda.

Oasse mij gåhtjuduvvá Profehta sisanet histårjålasj girjijt giehtoj ájnas gånågisáj birra Israela álmmuga histårjån. Danna gávnnuji aj girje gåhtjudum stuorra profehtaj milta, nåv gåk Jesaja ja Jeremia.

Oasse mij gåhtjuduvvá Tjáluga sisanet moadda stuorra poehtalasj dago, buojkulvissan Sálmajgirjje, Joba girjje ja Allalávludis.

Jesus lij juvdár ja viesoj Torah milta. Juvdálasj ajlis tjáluga lidjin ájnnasa árra girkkuj ja li vilá ájnnasa uddni.

Oabme testamennta Rámádin

Tjiegŋodim täksta

Juvdárij ájlis tjáluk, hebrea rámát, mav mij ristagisá gåhtjudip Oabme testamenntan - la álgon tjáledum hebreagiellaj. Dat álu juogaduvvá gålmån oajvveoasen:

• Láhka (Torah)
• Profehta (Neviim)  
• Tjáluga (Ketuviim). 
  Hebreagiellajn gåhtjuduvvá báhko Rámát TaNaK, gålmå álggobokstávaj milta färttahasj oajvveoase milta.

Torah – vihtta Mosesagirje

Rámát álggá vidájn Mosegirjijn. Gåhtjuduvvi aj Pentateukenin. Penta mierkki vihtta grehkagiellaj ja teuk mierkki, ietjá da sisanon, girje. Juvdávuodan gåhtjuduvvi da sakvihtta Mosesagirje oanegisláhkáj Torahn.

Torah bágon li umasse sisano juvdávuodan, iehtjádij siegen láhka ja åhpadibme, valla l aj tärmma vidá Mosegirjjáj. Torahn la sierralágásj árvvo juvdávuodan ja giehtadaláduvvá vuojn ájllisin. Vilá uddnik juvdálasj tjoaggulvisá jávvi sijá tjálukgiessasijt gå li sjaddam oabmása - hievvit dajt páhperådåsisadnemij ij la vieledit. Oahpes tevsta Mosesagirjijn li buojkulvissan sjivnnjádusgiehto, Första Mosebok 1:1–2:3 ja Mosebok 2:4–2:24 ja lågev budá Andra Mosebok 20:1–17.

Vihtta Mosesagirje sisanedi giehtov värálda sjivnnjádusa birra ja vuostasj ulmutjij birra, ja giehtto gåktu Jubmel tjuovvu ja lihtudallá Israela álmmugijn. Dánna gávnnuji giehto Israela fáŋŋgavuoda birra Egyptan, mannusa birra ruopptot jáhttem ednamij ja gåktu Moses duostoj Jubmela budájt Sinai váren. Dánna oahpásmuvvap ulmutjij nåv gåk Noa, Abraham, Sara, Isak, Rebecka, Jacob, Rakel, Lea, Josef, Moses ja suv oabbá Miriam. Mosesagirjij ietjá oase sisanedi láhkatevstajt Israela álmmugij.

Profehta bagádi, jaskadi ja arvvadi

Oabme testamenta nubbe oasse l Profehta. Dási gulluji moatte histårjålasj girjijs Oabme testamentan, buojkulvissan Samuelagirje ja Gånågisgirje giehtoj birra iehtjádij siegen gånågisá David ja Salomo. Dánna gávnnuji aj stuorra profehta, nåv gåk Jesaja ja Jeremia. Oahpes täksta l giehtto Härrá gierddis dievnára birra, Jesaja 52:13-53:12.

Profeta sihtin bagádit Israela álmmugav, álu bagádimij baktu, valla aj jaskada ja arvusmahtá baktu. Profehta álu lidjin sebrudaklájttálisá. Sij tsuojgodin vierrevuodav ja lájttin dan ájggásasj gånågisájt ja härrájt nievret sujttitjit sijá dahkamusáv stivrrit álmmugav. Oahpes profehtalasj jiedna gulluj Amosij gen bágo rievtesferdikvuoda birra l bissum histårjå tjadá: "Dibddit rievtesvuodav gålggåt nåv gåk tjáhtje ja rievtesferdikvuodav nåv gåk nåhkåmahtes gålgådahka Amos 5:24. Profehta Jona alvos viessoma birra dån máhtá låhkåt Jonas bok.

Tjáluga midjij vaddi lávllagijt, divtajt ja báhkovádjasijt

Oabme testamenta goalmát oasse, Tjáluga, sisanedi stuorra poehtalasj dahkusijt Rámádin. Dási gulluji buojkulvissan Sálmajgirjje, Báhkovádjasagirjje, Joba girjje ja Allalávludis Sálmajgirjje sisanet 150 sálmajs. Árbbedábe milta javladuvvi da li tjáleduvvam gånågisás David, valla li vuojn tjáleduvvam moattet tjálles. Aneduvvin juo gå tjáleduvvin ja aneduvvi vilá liturgalasj täkstan jubmeldievnojn. Sálmajgirje moadda sálma li hieveduslávludisá ma vihtanassti birra gåktu Jubmel la åvdåsvásstádusáv válldam suv álmmugis. Iehtjáda åvddånbukti vágodisájt, vijssudakbagojt ja dårvov, valla aj surgov, luodjomav ja håjesvuodav. Akta Rámáda oahppásamos tevstajs gávnnu Sálmajgirjen: Härrá l muv räjnnár, Psaltaren 23. 

Joba girjje l giehtto poehtalasj åsij. Le Joba birra gut la jubmelbalulasj ålmåj valla gierddá gähttjalimev ja dejvadallá vuorbedisvuodajs. Vuostatjin ij hiejte råhkålit Jubmelij vájku vuorbedisvuoda, valla maŋutjissaj sån garrot Jubmelav gájkkabahudagás ma li suv däjvvam. Girjje álu aneduvvá gåvådittjat nåv gåhtjudum teodicétjuolmav. Gåktu Jubmel máhttá årrot goappátjagá ållåsit buorre ja gájkviekses gå avtabále gávnnu bahavuohta ja gierddam? Åvddåjbuktá aj gatjálvisájt rievtesvuoda birra. Le gus Jubmel ajtu rievtuk gå Joba nåv rievtugahtá dejvadallá vuorbedisvuodajs?

Allalávludis la erotijkalasj gieresvuohtagiehtto poesidja hámen. Åvddåjbuktá gåktu ulmumsj goappátjagá rubmahijn ja sielojn la oasálasj gieresvuohtaj ja sujna l máhttudahka iehttset Jubmelav ja ietjá ulmutjijt. Täksta l årrum rijddoássje girkko histårjån, valla l lijká bisoduvvam. Le álu tjielggiduvvam nåv gåk dat la iehtjáda birra gå rubbealasj gieresvuohta, buojkulvissan gieresvuoda gåvvidibmen Jubmela ja Israela álmmuga gaskan jali Kristusa ja girkko gaskan.

Tevstaj moadda umasse buvtedimvuoge ja tjerda

Oabme testamenta girjijn li umasse háme, moalgedime ja girjálasj tjállemvuoge. Dánna gávnnuji giehto prosan, poesiddjan, láhktevstajn ja retoralasj moalgedime. Sisadno åvddånbuvteduvvi histårjålasj åvddånbuktemvuogen, nåv gåk vijsesvuohtabáhkon ja hieveduslávludissán. Gávnnuji goappátjagá liturgalasj tevsta ja girje ma e åbbå bäkkoda Jubmelav. Maŋemus guosská buojkulvissan Estera girjjáj ja Allalávludissaj. Váni tjielggasit giehto Jubmela birra dá tevsta sihti huoman giehttot birra majt Jubmel dahká ulmutjij ja ulmutjij baktá.

Gå dån lågå Oabme testamentav de dån viehka ruvva gávna gåvåstagájt ja gärddádusájt.  Gärddádus nåv gåk girjálasj vuohken álu dagáduvvá ane lågojt ma lidjin ájllisa juvdávuodan, buojkulvissan gålmmå, niellja ja gietjav. Moadda rámát giehto tjadáduvvi jur dáj lågojs. Sjivnnjádusgiehton javladuvvá giehttji ahte Jubmel vuojnij majt sån lij sjivnjedam lij buorre ja giehttjit bále sierralágásj fámujn; "Ja Jubmel vuojnij dat lij sieldes buorre".

Ietjá sierramärkka Oabme testamentan li alfabehtalasj divta manna juohkka ådå gárggádis álggá boahtte bokstávajn hebrea alfabehtan. Ordspråksboken kapitel 31:10-31 la hievedibme masi aneduváj årrot buorre iemet, manna dáro jårggålibme tjuovvu alfabehtalasj logijkav. Gehtja, de dån vuojná! Ja danen gå hebrea alfabehtan li 22 bokstáva, ja svieriga 28, de jårggåliddje máhttin gádodit gassjelamos bokstávajt.