Vuollelis sáhtát lohkat teologalaš čiekŋudeami Boares testameantta birra.
Boares testameanta
Hebrealaš biibbal – man kristtalaččat gohčodit Boares testameantan – lea dego girjerádju, mas leat iešguđetge girjjit. Boares testameanta muitala iešguđege láhkai Ipmila daguid birra historjjálaččat ja olbmuid eallimis.
Om Gamla testamentet på nordsamiska
Sidan är en nordsamisk översättning av sidan om Gamla testamentet.
Hebrealaš biibbalis – dahje Boares testameanttas, nugo kristtalaččat gohčodit dan – leat 39 girjji, main leat iešguđetge sisdoalut ja girjjálašvuođa hámit. Boares testameantta sáhttá juohkit golmma oassái: Láhka, Profehtat ja Čállagat. Biibal álgá golbma Mosesgirjjiin (Láhka dahje Torah), main muitaluvvo eatnama sivdnideami ja vuosttas olbmuid birra. Das lohkat maid got Ipmil lihtoda Israela álbmogiin. Dáppe leat ollu oahpes olbmot: Noa, Abraham, Sara, Moses ja su oabbá Miriam. Mosesgirjjiin leat maid láhkateavsttat Israela álbmogiidda.
Dat oassi maid gohčodit Profehtat, leat historjjálaš girjjit, main muitaluvvo dehálaš gonagasaid birra Israela álbmogiid historjjás. Doppe leat maid girjjit, mat lea stuorra profehtaid mielde ožžon namahusa, nugo Jesaja ja Jeremia.
Oasi maid gohčodit Čállagat, sisttisdoallá máŋga stuorra poehtalaš čállosa, nugo ovdamearkka dihtii Sálmmaid girjji, Job girjji ja Allalávlaga.
Juvddálaččaid bassi čála, hebrealaš biibbal – maid mii risttalaččat gohčodit Boares testameantan – lea hebreagillii čállojuvvon. Dan lávejit juohkit golmma váldooassái:
Boares testameanta Biibbalis
Čiekŋudeaddji teaksta
Juvddálaččaid bassi čála, hebrealaš biibbal – maid mii kristtalaččat gohčodit Boares testameantan – lea hebreagillii čállojuvvon. Das leat golbma váldooasi:
- Láhka (Torah)
- Profehtat (Neviim)
- Čállagat (Ketuviim).
Hebrea gillii lea Biibal TaNaK, mat leat juohke váldooasi golbma vuosttas bustáva.
Torah – vihtta Mosesgirjji
Biibbal álgá vihtta Mosesgirjjiin. Dat maiddái gohčoduvvojit Pentateukenin. Penta mearkkaša vihtta greikka gillii ja teuk gis mearkkaša girjjit. Juvddálaš oskkus gohčodit daid Torah.
Torah-sánis leat iešguđege mearkkašumit juvddálaš oskkus, earret eará láhka ja oahpahus, muhto lea maid tearbma dan viđa Mosesgirjái. Torah:s lea erenoamáš mearkkašupmi juvddálaš oskkus ja dat adnojuvvo bassin. Juvddálaš searvegottit hávdádit dál ain iežaset gollan bassi čállagiid, daid ii leat lohpi bálkestit duvdnái. Mosesgirjjiid dovddus čállosat leat nu go ovdamearkka dihtii sivdnidanmuitalus, Vuosttas Mosesgirji 1:1–2:3 ja Vuosttas Mosesgirji 2:4–2:24 ja logi báhkkoma Nubbi Mosesgirji 20:1–17.
Dan vihtta Movssesgirjjis muitaluvvo earret eará got eanan sivdniduvvui ja vuosttas olbmuid birra, ja earret eará got Ipmil čuovvu ja lihtoda Israela álbmogiin. Das lea muitalus go Israela álbmot lea fáŋgan Egyptas, ja go máhccet lohpiduvvon riikii ja got Moses oaččui Ipmila báhkkomiid Sinai váris. Gullat maid olbmuid birra nugo Noa, Abraham, Sara, Rebecka, Jakob, Rakel, Lea, Josef, Moses ja su oappá Miriam. Eará oasit Mosesgirjjiin leat láhkateavsttat Israela álbmogii.
Profehtat bagadit, jeđđejit ja movttiidahttet
Nubbi oassi Boares testameanttas lea Profehtat. Dasa gullet máŋga historjjálaš girjji Boares testameanttas, ovdamearkka dihtii Samuelgirjjit ja Gonagasaid girjjit, main muitaluvvo earret eará Gonagas Dávvet ja Salomo birra. Das leat maid stuorra profehtat nugo Jesaja ja Jeremia. Čálus mii lea beakkán, lea muitalus Hearrá gillájeaddji bálvá birra, Jesaja 52:13–53:12.
Profehtat háliidedje bagadallat Israela álbmoga, dávjá cuiggodeami bokte, muhto maiddái jeđđema ja movttiidahttima bokte. Profehtat cuiggodedje dávjá váilevašvuođaid servodagas. Dat fuomášuhtte vuoigatmeahttunvuođaid ja cuiggodedje dalá gonagasaid ja báhpaid go boastut láhttejedje álbmogiin. Beakkán Profehta lei Amos, gean vuoiggalašvuođa sánit leat seilon áiggiid čađa. "Muhto golggiidehkos vuoigatvuohta dego čáhci, vanhurskkisvuohta dego álelassii golgi jogaš." Amos 5:24. Profehta Jona erenoamáš eallima birra sáhtát lohkat Jona girjjis.
Čállagiin leat lávlagat, divttat ja sátnevádjasat
Boares testameantta goalmmát oassi, Čállagat sisttisdollet Biibbala stuorra poehtalaš dáidagiid. Diehke gullet earret eará Sálmmaid girji, Salomo sátneláskkut, Job girji ja Allalávlla.
Sálmmaid girjjis leat 150 sálmma. Muitaluvvo ahte Gonagas Dávvet dat lea čállán daid, muhto dain leat máŋga čálli. Lávlagiid lávlo dalle juo go dat čállojuvvojedje ja dat geavahuvvojit ain liturgiija teakstan ipmilbálvalusain.
Máŋga Sálmmaid girjji sálmma leat máidnunlávlagat, mat duođaštit got Ipmil lea iežas álbmoga suodjalan. Eará sálmmat ovdanbuktet ávžžuhusaid, rávasániid ja doaivaga, muhto maiddái morraša, váidalusaid ja dorvvohisvuođa. Okta dain beakkáneamos Sálmmaid girjji teavsttain lea: Hearrá lea mu báimman, Sálmmaid girji 23.
Job girjji muitalusas lea poehtalaš bealit. Dat lea Job birra, gii lea Ipmilbalolaš olmmái, muhto šaddá gierdat ollu geahččalusaid ja bárttiid. Álggus son gal rohkadallá ja osku Ipmilii vaikko bártida, muhto loahpas son moaitigoahtá ja garuha Ipmila gillámušain, mat deaividit sutnje. Dávjá geavahit girjji go áigut govvidit dan nu gohčoduvvon teodicéváttisvuođa. Got Ipmil sáhttá leat sihke buorre ja buotveagalaš, go máilmmis lea bahávuohta ja gillámušat? Das lea maid gažaldat vuoiggalašvuođas. Lea go Ipmil duođai vuoiggalaš go Jobii deaividit lihkohisvuođat eahpevuoiggalaččat?
Allalávlla leat erohtalaš ráhkisvuođa muitalusat diktahámis. Dat ovdanbuktá got olmmoš sihke rupmašiin ja sieluin ráhkista ja leat attáldagat ráhkistit Ipmila ja eará olbmuid. Girkus leat áiggiid čađa digaštallan dán teavstta, muhto leat doalahan dan. Dulkon leat dávjá ahte das ii leat sáhka rumašlaš ráhkisvuođas, dat lea baicce govvádus Ipmila ja Israela álbmoga dahje Kristusa ja girku gaskasaš ráhkisvuođas.
Máŋga iešguđetge stiilla ja hámi
Boares testameantta girjjiin leat iešguđetlágan hámit, gulahallanvuogit ja girjjálašvuođa stiillat. Dás leat prosa ja poesiija, láhkateavsttat ja retoralaš sártnit. Sisdoalus lea historjjálaš muitalanvuohki, nugo rávasánit ja máidnunlávlla. Das leat liturgiijalaš teavsttat ja girjjit, main Ipmil ii namuhuvvo oktiige. Nugo ovdamearkka dihtii Ester girjjis ja Allalávlagis. Váikko Ipmil ii namuhuvvo, de dáid teavsttaid ulbmil lea muitalit maid Ipmil dahká olbmuiguin ja olbmuid bokte.
Go Boares testameantta logat, de hui fargga deaividat govvádusaiguin ja geardduhemiiguin. Geardduheapmi doaibmá girjjálaš neavvun, go dávjá geavahuvvojit juvddálaš bassi logut, nugo golbma, njeallje ja čieža. Dát logut geavahuvvojit hui ollu biibbalmuitalusain. Sivdnidanmuitalusas čállojuvvo čieža geardde ahte Ipmil oinnii ahte su sivdnideapmi lei buorre ja čihččet geardde deattuhuvvo dat: " Ipmil geahčai buot maid lei dahkan, ja dat lei hui buorre".
Okta eará iešvuohta Boares testameanttas leat alfabehtalaš divttat, mas juohke gurgadus álgá boahtte bustávain hebreálaš alfabehtas.
Salamo sátneláskkut kapihtal 31:10–31 máidnojuvvo makkárin dalle atne ahte buorre eamit lea, ruoŧa jorgaleapmi čuovvu alfabehta ortnega. Geahča vái oainnát dan! Go hebreálaš alfabehtas leat 22 bustáva, ja ruoŧa 28, de sáhtte jorgaleamis hilgut váddáseamos bustávaid.
Ođđa testameanta čujuha Boares testamentii
Jesus ja su máhttájeaddjit ledje juvddálaččat. Iežaset Biibbalis – maid mii gohčodit Boares testameantan – lohke sii iežaset álbmoga historjjá ja Ipmila oktavuođa birra, mii lea buot álgu ja Ipmila boahtteáiggi lohpádusaid birra. Dás lea lohpádus ahte Ipmil áigu doalahit iežas lohpádusa ja ráhkistit máilmmi, profehta sáddet ja fas buoridit máilmmi, 5. Mosesgirji 18:15, Jesaja 35.
Vuosttas risttalaš searvegottit atne ahte Boares testameantta teavsttain ožžo ipmárdusa ja vuđolaš dieđuid Jesusa eallima ja vuosttas girku birra. Dáhpáhusat čilgejedje gis Boares testameantta teavsttaid. Erenoamážit deattuhuvvo Matteusa evangeliumas ahte Jesusa eallima dáhpáhusat gevvet nugo iešguđege profehtat leat čállán.
Go olbmot, geat eai lean juvddálaččat gulle Jesusa birra, de besse dat maid gullat muitalusaid, maid mielde juvddálaččat, geat Jesusa čuvvo elle. Nu šaddege juvddálaččaid bassi čállagat earáide bassi čálan. Juvddálaččaid bassi čállagat šadde dađistaga vuosttas oassin risttalaš viiddiduvvon Biibbalis. Dat gohčoduvvui Boares testameantan, man maŋis leat Ođđa testameantta muitalusat Jesusa birra ja reivvet iešguđetge searvegottiide.
Dieđut Jesusa birra čállojuvvojedje greikagillii, mii dan áiggi lei almmolaš giella. Boares testameantta lohkkojuvvui ovddemusat greikka giela jorgalussii, mii dahkkui Egyptas sullii 200 jagi ovdal Kristusa. Boarráseamos seailluhuvvon jorgalusaid Boares testameanttas, hebreagielas greikkagillii gohčodit Septuagintan.
Girjjálašvuođaevttohusat
Lars Olov Eriksson och Åke Viberg (red.), Gud och det utvalda folket: Inledning till Gamla Testamentet (tredje upplagan, Stockholm: Verbum, 2021).