Ådå testamennta Rámádin
Teologalasj tjiegŋodibme
Niellja evangeliuma
Ådå testamennta sisanet niellja evangeliuma ma giehttu Jesusa viessoma birra: evangeliuma Matteusa, Markusa, Lukasa ja Johannesa milta. Namá li dagádum maŋenagi sieradittjat tjálugijt. Makkir tjanos gávnnu färttáhasj evangeliuma jali rámátlasj nammaguodde gaskan la viehka juorbbá. Evangeliuma li tjáldum bajkoj 50 jages rajes ja 100-lågo álgon.
Markusaevangelium la oanemus ja vuojnnet oabmásamos. Matteusaevangelium ja Lukasaevangelium vijdet Markusaevangeliumav giehtoj mij juogu de goappásj tjálle jali val nuppen lij máhttelisvuohta ávkkit. Sjaddá dajna gålmmå giehto ma li goappátjagá sämmilágátja ja umasslágátja. Markusaevangelium álggá Johannes gástadiddje åvdåltsárnnu Jesus la gut Jubmel galggá rádjat. Moad ájnegis versaj maŋŋela de Jesus ihtá giehttuj ja gástaduvvá Johannesis. Matteusa- ja Lukasaevangeliuma álggi iesj guhtik riegádimgiehtojn. Lukasa giehttu ieŋŋgilijlávllaga birra räjnnuhiddjij badjel gudi de manádi riegádimmánav Jesus, gå Matteusa giehttu násstedåbddijt gudi båhti guddnedittjat Jesusav, nappu mijá javllakruppoj gålmmå násstedåbdde.
Johannesaevangeliet la degu ietjá gålmmå evangeliuma giehtto Jesusa viessomis, jábmemis ja bajástjuodtjelimes. Avtabále sierat dát evangelium gålmåt iehtjádijs sisanon ja hámen. Le degu tjálle sidáj ållestit gåvåv majt iehtjáda juo li dahkam. Johannesaevangeliuma álgaduvvá poehtalasj tevstajn, mij álu gåhtjuduvvá Johannesaprologan: " Álgon lij Báhko, ja Báhko lij Jubmela lunna, ja Báhko lij Jubmel." Johannesevangeliet 1:1.
Evangeliumaj Jesus
Evangeliumaj hábme ja stijlla sjimustahttá ietjá girjálasj tevstajt sämmi ájges ja birrasis. Nåv gåk ietjá dålusjájggásasj buojkuldagá mihtos ålmmåjs de Jesus vuoseduváj suv moalggemij ja suv dagoj baktu åvddål gå giehtto ålet suv jábmemij ja vidjurijda dan birra. Jesus buojkoduvvá åhpadiddjen ja oavddodahkken. Sån "åhpadij synagogajn, sárnnnedij ságav rijka birra ja divudij gájklágásj skibádagájt ja vigijt ulmatjij siegen". Jesus hålaj aj Jubmela valjes árvasvuoda ja gieresvuoda birra mij gåhttju juohkkahattjav säbrástallat sujna. Lukasevangeliet 15: 1-32.
Jesus álu åhpadij muodulvisáj baktu, gånnå sárnne giehtoduváj konkrehtalasj gåvåj ja gånnå gulldaliddje bádtjiduvvin ájádallat ienebut. Nåvti doajmmi evangeliuma muodulvisá aj uddni. Valla gåvvågiella mij 2000 jage rájes dádjaduváj vissesláhkáj máhttá guhkep ájge milta tjielggiduvvat ietjáláhkáj. Dálla nåv gåk dalloj mij dárbahip ájádallat akti ájn dádjadittjat majt Jesusa muodulvisá máhtti mierkkit.
Giehtojt tjállegåhtin
Gå tjalmmevihtanij almasjfuovva Jesusa viessomij moatte jahkelågoj duogen sjaddin vuorjjá de tjállegåhtin giehtojt suv birra. Tjoahkkiduvvin manna lulu ájge milta gåhtjuduvvat evangeliuma. Gå evangeliuma subttsasa ällim agev njuolgga de lij ájnas árra girkkuj. Vuojneduváj märkkan histårjjå ij lim duollidum, ájnat spiejildij umasse ulmatjij ietjasa dåbdijdusájs Jesusis. Buojkulvissan evangeliuma vaddi umasse gåvåjt galla nissuna vuojnnin guoros hávdev bájástjuodjelime ideda.
Lukasevangeliuma tjálle tjállin aj nuppev girjev, Aposteladago, ma giehttu gåktu sáhka Jesusa birra oabloduváj Jerusalemas nuortaslulle gasskamerraguovlo birra ja maŋemusát jåvsådin Romaj.
Bildtext: Ådå testamenta moadda girje li breva tjoaggulvisájda jali ulmatjijda. Ienemusá li tjaledum Paulusis. Gåvvå: Shutterstock
Paulusa breva
Ådå testamenta 27 li brevajs moatte li breva tjoaggulvisájda jali ulmatjijda. Oabmásamos brevva l juo tjáledum 15-20 jage rájes Jesusa jábmema ja bájástjuodtjelime maŋŋela. Ienemus breva li tjáledum Paulusis gut lij fariséa ja såbadmimahtes vuosteldiddje vuostasj ristagisájda. Valla avtan manon Damaskusij gávnadij bajástjuodtjelam Jesusijn ja dan maŋŋela dan sadjáj sárnnedatjáj ságav Jesusa birra. Álgon sárnneduváj sáhka åvdemusát gájkka juvdárijda. Valla Paulus åvdemusátaktavuodav váldij iehtjádij. BL: Ändrat ordet
Många av Nya testamentets 27 böcker är brev till församlingar eller personer. Det äldsta brevet är skrivet redan 15–20 år efter Jesus död och uppståndelse. De flesta brev är skrivna av Paulus som var en farisé och svuren motståndare till de första kristna. Men på en resa till Damaskus mötte han den uppståndne Jesus och började därefter i stället att förkunna budskapet om Jesus. I början förkunnades budskapet framför allt till judar. Men Paulus vände sig främst till andra.
Paulus buojkot brevajn majt mierkki ulmatjijda Jubmel la sjaddam ulmutjin ja gåktu ristagisá galggi viessot aktan ådå tjoaggulvisájn. Brevaj ulmme tjoaggulvisájda gånnå Paulus lij barggam åvdebut ja dal dárbaj oarnnit ássjijt buoremussaj jali tjavggit dårvov. Muhttijn lidjin aj tjáledum nåv gåk åvddånbuktem jali ulmijn aktugasj duostudiddjijda. Tjoahkkájgessusin breva vaddi buorre dádjadusáv girkko árra vijdededimen romakrijkan. Avtabále mij dárbahip mujttet miján li val breva avtajn ulmijn. Le degu gulldalit dåssjå val avtav oassálasstev telefåvnnåságastimen.
Paulusa breva sisanedi moadda oahpes poehtalasj tevsta. Oahppásamos lisj dávk Gieresvuoda rámmpo Första Korintierbrevet 13:1-13. Ietjá oahpes tevstan Paulus tjállá juvdára ja ij-juvdára, oarjje ja friddja ålmmå ja nissuna- gájkajn la aktisasjvuohta Jesusin, Galaterbrevet 3:28. Paulus buorrenváldij oarjjevuodav ja iesski maŋebut breva hábmádibme årjij ja iesjrádálattjaj birra sjaddat ájnas oarren oarjjevuoda vuosstij. Paulusij lij ållu ådådahkam dahkat ådå aktisasjvuodajt ja ådå aktisasjvuodajt ja vuosstálasstet tjäjsára rávkalvisáv årrot universuma alemus härrá.
Brevajs muhtema ma javladuvvi tjáledum Paulusis aneduvvi suv sárnij tjielgadusá ådå vidjurijn, tjáledum ietjá ulmutjijs. Ädå testamennta sisanet aj brevajt Petrusijn ja Johannesijn tjállenamman, nåv gåk breva ma li ållu váni tjállediedo dagi.
Árra girkkon tjáleduvvin moadda breva ja gávnnuj aj moadda tjoahkke Jesusgiehtoj. Markusa, Matteusa, Lukasa ja Johannesa giehto Jesusa birra aneduvvin tjårggådappo gå iethtjada. Sämmi brevaj: Árrat gávnnuj aktisasj dádjadus makkira brevajs lidjin ájnnasabmusa. Lijka vibádij moadda tjuohte jage åvddål gå girkko vuorbástij lij jur dá 27 girje ma buoremusát vihtanasstin Jesusa ja vuostasj ristágisaj birra.
Bárudisgirjje
Ådå testamenta maŋemusán la Bigodimegirjje mij la tjoahkke boahtteájge boahtteájgegåvåj, boahtteájges Bigodimegirjje 21:15. Girje giehto boahtte doarojs dávk littji goappátjagá gássjela dádjadit ja baldunisá, valla diededi aj dårvov Jubmel maŋutjissaj galggá stiellit gájkka riekta sadjáj. Galggá boahtet ådå álmme ja ådå värált, vani suorgo, báktjasa ja jábmema dagi. Boahtteájgge mij avtabále ilmmá dánnna ja dálla ja majt mij muhttijn gåhtjudip Jubmela rijkkan.
Girjálasjvuohtaoajvvadusá
Bart D. Ehrman, The New Testament: A historical introduction to the early Christian writings. 2020 - Seventh edition.
Dieter Mitternacht & Anders Runesson (red.), Jesus och de första kristna: Inledning till Nya testamentet. 2007
