Orre testamente Bijpielisnie
Gïengeles gïehtjedimmie
Njieljie vaentjelh
Orre testamentesne njieljie vaentjelh mah Jesusen jieleden bïjre soptsestieh: Meehten, Markosen, Lukasen jïh Jåhhan vaentjelh. Dah nommh leah båateme juktie sïjhtin dejtie sinsitneste juekedh. Mah iktedimmieh gååvnesieh dan vaentjelen jïh dan bijpelen nommen gaskem ibie raakte daejrieh. Vaentjielidie leah tjaaleme medtie 50 raejeste jïh 100-låhkoen raajan.
Markosen vaentjele åeniehkommes jïh guktie daajra båarasommes. Meehten vaentjele jïh Lukasen vaentjele Markosen vaentjelem vijredieh soptsesigujmie mah dovne gåabpatjahkh tjaelijh jallh aktem dejstie daejrieh. Dellie sjædta golme soptsesh mah leah dovne seammalaakan jïh ovmessie soptsesh. Markosen vaentjele aalka laavkoje Jåhha jeahta Jesus lea dïhte gïem Jupmele galka seedtedh. Naan vïersi mænngan Jesus soptsesasse båata jïh Jåhha altemse laavkoeji. Meehten jïh Lukas vaentjelh aelkieh fïere guhten reakasovveme soptsesinie. Lukas jeahta engkelh laavloejin ïentjen bijjelen mah dan mænngan aadtjegh reakasovveme Jesusen luvnie guessine, jïh Meehte bïhkede naestielohkijh mah båetieh jïh Jesusem heevehtieh, mijjen jåvlegïerhkemi golme vijsies ålmah.
Jåhhan vaentjele lea guktie dah golme mubpiej vaentjelh bïhkede Jesusen jielede, jaememe jïh tjuedtjielimmie. Seamma aejkien daate vaentjele mubpijste juakasåvva sisvegen jïh stijlen mietie. Dïhte lea goh tjaelije sïjhti gåvvan lissiehtidh mah dah mubpieh joe jeahteme. Jåhhan vaentjele aalka poesijen tekstine, maam pråvhka gåhtjodh Jåhhan prolååge: “Aalkovisnie Baakoe lij, jïh Baakoe Jupmelen luvnie. Baakoe Jupmele lij.” Jåhhan vaentjele 1:1.
Evangeliernas Jesus
Vaentjeli Jesus
Vaentjeli hammoe jïh stijle seammalaakan goh jeatjah litteræære teksth seamma tïjjesne jïh byjresisnie. Seamma goh jeatjah antihken buerkiestimmieh stoerre ålmijste Jesus åehpiedahta dan mietie maam jeehti jïh maam darjoeji åvteli buerkiestimmie dan jaemiemasse jaksi jïh dah tsiehkieh dan bïjre. Jesus buerkiesti goh lohkehtæjja jïh dåvvoje. Dïhte synagåågine lïerehti, dïjrem voerkeli rïjhken bïjre jïh gaajhkh såarhth skïemtjelassh jïh vaejvieh åålmeginie dåvvoeji. Jesus aaj soptsesti Jupmelen stoerre vedtelen jïh gieriesvoeten bïjre mij fïere guhtem böörie dejnie årrodh, Lukasen vaentjele 15:1–32.
Jesus lïerehti daamhtaj viertiedassigujmie, gusnie dïjrem konkreete guvvine vuesiehti jïh gusnie goltelæjjide haestieji vijrebe ussjedadtedh. Naemhtie vaentjeli viertiedassh fungeerieh aaj daan biejjien. Mohte guvviegïele mij 2000 jaepiej juassah sjïere vuekine daajede maahta tïjjen mietie jeatjah vuekine toelhkestidh. Daelie guktie dovletje mijjieh daarpesjibie ussjedidh maam Jesusen viertiedasside sïjhtin jiehtedh.
Soptsesh eelki tjaalasovvedh
Gosse dåehkie tjelmievïhnesjæjjah Jesusen jieliedisnie vaenebe sjïdti naan desennieri mænngan eelki soptsesh dan bïjre tjaeledh. Dejtie tjöönghkin dïsse maam gohtji vaentjelh. Vaentjeli soptsesh ij eejnegen galkh seammalaakan årrodh lij vihkeles dennie aareh gærhkosne. Vååjnoes goh væhta ij histovrije leah sjïehtedamme, dah vuesiehtieh ovmessie almetji jïjtje dååjrehtimmie Jesusen bïjre. Vuesiehtimmien gaavhtan vaentjelh ovmessie guvvieh vedtieh man gellie nyjsenæjjah gïeh dam gåaroes kraavem vööjnin tjuedtjielimmien aerede.
Lukasen vaentjelen tjaelijh aaj mubpie gærjam tjeelin. Aposteledahkoeh, mah soptsestin guktie dïjre Jesusen bïjre Jerusalemeste noerhteluvlien gaskemearoedajven baaktoe jïh minngiegietjesne Rom:ese jaksi.
Pöövlen prievie
Gellie Orre testamenten 27 gærjijste lea prievieh åålmegidie jallh almetjidie. Dïhte båarasommes prievie lea tjaaleme joe 15-20 jaepiej mænngan Jesusen jaememe jïh tjuedtjielimmie. Jeenjemes prievide leah Pöövle tjaaleme mij lij farisé jïh vuastalæjja dejtie voestes kristegassjide. Mohte feelemisnie Damaskusen gåajkoe dellie dam tjuedtjielamme Jesusem gaavnesji jïh eelki dan mænngan dïjrem Jesusen bïjre voerkelidh. Aalkoevisnie dïjrem voerkeli evtemes juvdelassjide. Mohte Pöövle eeremes mubpide soptsesti.
Prievine Pöövle evtede mij dïhte sæjhta jiehtedh almetjidie Jupmele almetjem sjïdteme jïh guktie kristegassjh edtjieh dej orre åålmegi ektesne jieledh. Prievieh lin åålmegidie gusnie Pöövle aarebi barkeme jïh daelie daarpesjieh aamhtesh öörnedh jallh madtjeldehtedh. Dah maehtieh aaj tjaaleme vuesiehtimmine jallh aajnege almetjasse tjaaleme. Ektesne prievieh vedtieh hijven daajroem gærhkoen aareh sijjieh romerrïjhkesne. Seamma aejkien tjoerebe mujhtedh mijjieh ajve prievieh utnebe mah akte otnjegasse. Dïhte lea goh ajve akte almetjem goltelidh gosse telefovnine soptsestalledh.
Pöövlen prievine gellie åehpies poesijen teksth. Åehpies lea Gieriesvoeten laake mij lea Pöövlen voestes prievie Korinten åålmegasse 13:1–13 . Jeatjah åehpies tekstesne Pöövle tjeeli juvdeladtje jallh grekeladtje, svaatjkoen nuelesne jallh jïjtjeråårehke, gaarmanæjja jallh nyjsenæjjah – gaajhkesh lidie Jesusinie aktesne, Pöövlen prievie Galatian åålmegasse 3:28. Pöövle slaaverijem jååhkesji jïh guhkiem dan mænngan prievien jiehtegh dejtie mah svaatjkoen nuelesne jallh jïjtjeråårehke vihkelen argumente slaaverijen vööste. Pöövlese lij vihkeles orre ektievoeth sjugniedidh jïh keejseren faamoem haestedh goh universumen bijjemes hearra.
Naan dejstie prievijste mah vïenhtin Pöövle lea tjaaleme såvma leah toelhkestimmieh dan dïjreste orre tsiehkine mejtie mubpieh leah tjaaleme. Orre testamentesne aaj prievieh Pïehteren jïh Jåhhan nommine, jïh aaj prievieh gusnie tjaelije nommehts.
Daennie aareh gærhkosne jïjnjh prievieh tjaalasovvin jïh gååvnesi aaj jïjnjh soptsesh Jesusen bïjre. Markosen, Meehten, Lukasen jïh Jåhhan soptsesh Jesusen bïjre dah sovmin dah lin vïhnesjamme enn dah mubpieh. Seamma prieviejgujmie: Aareh gååvnese ektie guvvie mah prievieh lin vihkielommes. Læjhkan gujht naan tjuetie jaepieh vaasin åvteli gærhkoe lij goerehtamme dah 27 gærjah mah bööremes vïhnesjieh Jesusen bïjre jïh dej voestes kristegassji bïjre.
Jåhhan volverimmie
Minngemes Orre testamentesne Jåhhan volverimmie mij lea visjovnh tjåanghkenamme båetije biejjeste, Jåhhan volverimmie 21:15. Gærjan buerkiestimmieh destie båetije vigkijste maehtieh årrodh dovne gïerve guarkedh jïh maahta dejstie bïlledh, men aaj buektieh håhkoem Jupmele minngiegietjesne galka gaajhkem öörnedh. Dïhte galka orre elmiem jïh orre eatnemem båetedh, sårkohts, vaejvehts jïh jaememen namhtah. Båetije biejjieh gelkieh seamma tïjjen daelie båetieh jïh maam mijjieh såemies aejkien gåhtjobe Jupmelen rïjhke.
Litteraturraerie
- Bart D. Ehrman, The New Testament: A historical introduction to the early Christian writings. 2020 - Seventh edition.
- Dieter Mitternacht & Anders Runesson (red.), Jesus och de första kristna: Inledning till Nya testamentet. 2007
