Lyssna

Båeries testamente

Dïhte hebreladtji bijpele – mij kristegassjh guhtjieh Båeries testamente – maahta buerkeste goh gærjagåetie gusnie ovmessie gærjah. Ovmessie vuekine Båeries testamente soptseste Jupmelen dahkoej bïjre histovrijisnie jïh almetji jieliedisnie.

Dan vuelelen maahtah lohkedh teologijen gïehtjedimmiem Båeries testamenten bïjre. 

Dïhte hebreladtji bijpele – vuj Båeries testamente goh kristegassjh jiehtieh – 39 gærjah åtna ovmessie karakteere jïh litterææren stijlh. Maahta Båeries testamentem golme boelhkide juekedh: Laake, Profeeth jïh Tjaalegh. Bijpele aalka dej vïjhte Mosen gærjajgujmie (Laake vuj Torah) mij soptseste veartenen sjugniedimmiej bïjre jïh dej voestes almetji bïjre. Daesnie mijjieh aaj lohkebe guktie Jupmele Israelen åålmeginie læhtoem dorje. Daesnie jïjnjh beagkoes almetjh: Noa, Abraham, Sara, Mose jïh dan åabpa Miriam. Mosen gærjaj sisvege aaj laaketjaalegh Israelen åålmegasse.

Dïhte boelhke maam gohtje Profeeth dïhte histovrijen gærja soptsesinie vihkeles gånkaj bïjre Israelen åålmegen histovrijisnie. Desnie aaj gærjah mej nommh dej stoerre profeeti nommine, goh Jesaia jïh Jeremia.

Boelhke maam gohtje Tjaalegh dan sisnie jïjnje stoerre poesijen tjaalegh, vuesiehtimmien gaavhtan Saalmi gærja, Joben gærja jïh Laavlomi laavlome.

Jesus lij juvdelassje jïh Torahn mietie jieliji. Dah juvdeladtjevoeten aejlies tjaalegh lij vihkeles aareh gærhkosne jïh aaj daan biejjien vihkeles.

Båeries testamente Bijpelisnie

Gïehtjedimmien tekste

Juvdelassji aejlies tjaalegh, dïhte hebreladtji bijpele – maam mijjieh kristegassjh gåhtjobe Båeries testamente – lea aalkovisnie hebreladtji gïelesne tjaaleme. Dam pråvhka golme boelhkide juekedh:

  • Laake (Torah)

  • Profeeth (Neviim)

  • Tjaalegh (Ketuviim). 

Hebreladtji gïelesne baakoe Bijpele lea TaNaK, dej voestes bokstaavi mietie åejvieboelhkijste.

Torah – dah vïjhte Mosen gærjah

Bijpele aalke dej vïjhte Mosen gærjine. Dah aaj Pentateuken gohtje. Penta lea vïjhte grekeladtji gïelesne jïh teuk lea, maam jeahta, gærjah. Juvdeladtjevoetesne dah vïjhte gohtje Torah.

Baakoe Torah ovmessie goerkesh juvdeladtjevoetesne åtna, gaskem jeatjah laake jïh lïerehtimmie, mohte aaj dej vïjhte Mosen gærjaj nomme. Torah sjïere vierhtiem åtna juvdeladtjevoetesne jïh dejtie gïetede goh aejlies. Aaj daan biejjien juvdeladtjevoeten åålmegh dej tjaelemegiebresh jöörtieh – eah dejtie paehpere mubpesth nuhtjemasse maehtieh sleengkedh. Åehpies teksth Mose gærjine leah vuesiehtimmien gaavhtan sjugniedimmiesoptsesh, Mosen voestes gærja 1:1–2:3 jïh Mosen voestes gærja 2:4–2:24 jïh dah luhkie båvroeh Mosen mubpie gærja 20:1–17.

Dah vïjhte Mosen gærjaj sisvege lea gaskem jeatjah soptsese guktie veartenem sjugniedi jïh dej voestes almetji bïjre, jïh aaj soptsese guktie Jupmele Israelen åålmegem dåeriedi jïh dejgujmie læhtoem darjoeji. Daesnie soptsesh Israelen faangkevoete Egyptesne, vaanterdimmie bååstide hearlohkevoeten laantese jïh guktie Mose åadtjoeji Jupmelen båvroeh Sinai vaeresne dåastoehtidh. Daesnie mijjieh almetjh gaavnesjibie goh Noa, Abraham, Sara, Aajsa, Rebecka, Jaahke, Rakel, Lea, Josef, Mose jïh dan åabpa Miriam. Mubpine boelhkine Mose gærjijste laaketeksth Israelen åålmegidie.

Profeeth vuesiehtieh, soelkedehtieh jïh eadtjaldehtieh

Dïhte mubpie boelhke Båeries testamentesne lea Profeeth. Daesnie gellie dejstie histovrijen gærjijste Båeries testamentesne, vuesiehtimmien gaavhtan Samu-elen gærja jïh Gånkan gærjah soptsesigujmie gaskem jeatjah gånkah David jïh Salamo. Daesnie aaj dejtie stoerre profeetide goh Jesaia jïh Jeremia. Åehpies tekste lea Hearran gaagkije vaejvesne Jesaja 52:13–53:12.

Dah profeeth sïjhtin Israelen åålmegem bïhkedidh, daamhtaj voerkedin, men aaj dah soelkehtin jïh eadtjaldehtin. Daamhtaj profeeth seabradahkem laejhtiejin. Dah aaj ovrïektevoeth tjalmahtin jïh dej baeliej gånkah jïh hearrah laejhtiejin juktie dah idtjin åålmegem bïhkedh. Åehpies profeeten gïele lij Amos gïen baakoeh rïektevoeten bïjre histovrijen mietie jielieminie: “Baajh reaktoem tjaetsine galka jïh rïektesvoetem goh johkh gelkieh” Amos 5:24. Profeete Jååvnan dramatihken jieleden bïjre maahtah Jååvnan gærjesne lohkedh.

Dah tjaalegh mijjese vedtieh laavlomh, tjihtesh jïh dïejvesh

Båeries testamenten gåalmede boelhkesne, Tjaalegh, desnie dah stoerre poesijen vierhkh Bijpielisnie. Daesnie vuesiehtimmien gaavhtan Saalmi gærja, Salomon vijsiesbaakoeh, Joben gærja jïh Laavlomi laavlome.

Saalmi gærjesne 150 saalmh. Aerpievuekien mietie jeahtasovvi gånka Davide dejtie tjaaleme, men saatnan leah gellie ovmessie tjaelijh leah dejtie tjaaleme. Dah gujht dejtie nuhtjin gosse dejtie tjeelin jïh ennje dejtie nuhtjieh goh liturgijen teksth gyrhkesjimmesne. Gellie Saalmi gærjan saalmh lea laavlomh mah vïhnesjieh guktie Jupmele lea dan åålmegem sujhteme. Mubpieh åajvahtehtieh, vijsies baakoeh jïh håhkoe, mohte aaj sårkoe, vaejvieh jïh baenhtsies. Akte dejstie Bijpele åehpies teksteste lea Saalmi gærjesne: Jupmele mov ryöjnesjæjja, Saalmi gærja 23.

Joben gærja lea soptsese poesijen boelhketjinie. Dïhte lea Joben bïjre gie lea buerie ålma mohte dåeriesmoerh jïh ovlæhkoeh åadtjoeji dan jieliedisnie. Voestegh dïhte gujht Jupmelem jaahka vaallah dejtie ovlæhkojde deahpadin, mohte minngiegietjesne dïhte Jupmelem våarnoeji gaajhkh bahhasvoeten åvteste mah satnem jaksin. Gærjam daamhtaj nuhtjie gosse sæjhta illustreeredh maam gohtje teodicé-dåeriesmoerem. Guktie Jupmele maahta dovne buerie jïh faamohke gosse seamma aejkien dovne bahhasvoete jïh vaejvieh gååvnesieh? Aaj gihtjie gyhtjelassh rïektesvoeten bïjre? Jupmele lea rïektesvoete gosse Joben bahhasvoetem dåastoehti?

Laavlomi laavlome lea erotihken gieriesvoetebuerkiestimmie poesijen hammosne. Dïhte vuesehte guktie almetje dovne kråahpine jïh sealojne lea gieriesvoetesne jïh maahta Jupmelem jïh mubpieh almetjh eahtsa. Tekste lea kontroversijelle orreme gærhkoen histovrijisnie, mohte læjhkan dah dam utniehtieh. Daamhtaj lea dam toelhkestamme dïhte lea man akt jeatja bïjre enn kråahpen gieriesvoete, vuesiehtimmien gaavhtan dïhte gieriesvoetem vuesehte Jupmelen jïh Israelen åålmegen gaskem vuj Kristusen jïh gærhkoen gaskem.

Judisk man med hatt sitter ute och läser Bibeln.

Båeries testamente lea dej kristegassji nomme hebreladtji bijpele, juvdelassji aejlies tjaalege.

Foto: Pexels/Pixabay

Gellie ovmessie stijlh jïh ovmessie sårhth tjaalegh 

Båeries testamenten gærjah ovmessie hammoeh, gåhtjomevuekieh jïh litterææren stïjlh. Daesnie soptsesh goh prosa, poesije, laaketeksth jïh retorihken håalome. Sisvege histovrijen stïjlesne, goh vijsiesbaakoeh jïh hearlohkelaavlome. Gååvnesieh dovne liturgijen teksth jïh gæjrah mah eah Jupmelem akten aejkien neebnh. Dah leah vuesiehtimmien gaavhtan Esteren gærja jïh Laavlomi laavlome. Dah teksth sijhtieh læjhkan soptsestidh maam Jupmele dorje almetjinie jïh almetji tjïrrh vaallh dan nommen namhtah. 

Gosse datne Båeries testamentem lohkh maahtah dallegh symbovlh jïh krïbpesjimmieh gaavnedh. Krïbpesjimmie lea litterææren vuekie mij taalh nuhtjie mah leah aejlies juvdeladtjevoetesne, vuesiehtimmien gaavhtan golme, njieljie jïh tjïjhtje. Gellie bijpelen soptsesh utnieh gellie dejstie taalijste. Sjugniedimmiesoptsesisnie jeahtasåvva tjïjhtje aejkien Jupmele vööjni gaajhkh mah sjugniedamme lin buerie jïh tjïjhtjede aejkien sjïere dïedtesne: “Jïh Jupmele vööjni dïhte joekoen hijven”. 

Maam akt jeatja mij lea sjïere Båeries testamente lea dah alfabeeten tjihtesh gusnie fïerhten orre raajese aalka båetije bokstaavesne hebreladtjen alfabeetesne. Salamon vijsiesgærja kapihtele 31:10–31 lea heevehtimmie dïsse mij lea hijven gåmma, gusnie sveerjen jarkoestimmie lea dan alfabeeten logihken mietie. Vuartesjh, åadtjoeh vuejnedh! Jïh juktie hebreladtjen alfabeete 22 bokstaavh åtna, jïh sveerjen 28, jarkoestæjjah meehtin dejtie gïervemes bokstaavide veeljedh dah idtjin dejtie sïjhth nuhtjedh.

En bokhylla med barnböcker. Boken Bibel för barn är i fokus.

Båeries testamenten tjaalegh jeerehts haamoeh, soptsestallemh jïh stijlh. Daesnie soptsesh, poesije, laaketeksth jïh håalemh gååvnesieh.

Foto: Alex Giacomini /Ikon

Orre testamente Båeries testamentese relateerie

Jesus jïh dah mah dan minngesne böötin lin judarh. Dej Bijpielisnie – maam mijjieh gohtjebe Båeries testamente – dah lohkin dej åålmegen histovrijen bïjre jïh jupmelerelasjovnen bïjre aalkovistie jïh Jupmelen dåajvoehtimmiej bïjre dej båetije biejjide. Daesnie dåajvoehtimmieh gååvnesieh, Jupmele edtji ennje dan læhtoem utnedh jïh veartenem eahtsa, profeetem seedtedh jïh veartenem öörnedh,
5 Mosen gærja 18:15Jesaia 35. Dah voestes kristegassjh åålmegh guarkajin gellie båeries testamenten tjaalegh goerkesem jïh sisvegem vedtieh deahpadimmide Jesusen jieliedisnie jïh dennie voestes gærhkosne. Dah deahpadimmieh buerkeste Båeries testamenten tjaalegidie. Sjïere Meehten vaentjele jeahta deahpadimmieh Jesusen jieliedisnie leah guktie ovmessie profeeth leah tjaaleme.

Gosse dïjre bööti Jesusen bïjre aaj mubpide enn juvdelassjh, dellie dah aaj meatan dennie soptseseveartanisnie gusnie dah juvdeladtjevoeten Jesusen dåeriedæjjah jieliejin. Naemhtie juvdelassji aejlies tjaalegh aaj sjïdtin dej aejlies tjaalegh gïeh eah lin juvdelassje. Dan mænngan juvdelassji aejlies tjaalegh sjïdtin kristegassji vijriedamme Bijpele. Dam gåhtjoejin Båeries testamente, jïh dan minngesne bööti Orre testamente gusnie soptsesh Jesusen bïjre jïh prievieh dejtie ovmessie åålmegidie.

Dïjrem Jesusen bïjre greklaanten gïelesne, dan tïjjen sïejhme gïele. Dah Båeries testamentem lohkin evtemes greklaanten gïelen jarkoestimmie mij Egyptesne darjoejin medtie 200 jaepieh Kristusen åvteli. Dïhte båarasommes jarkoestimmie Båeries testamenteste mij ennje gååvnese, hebreladtji gïeleste greklaanten gïelese gohtje Septuaginta.

Litteraturraerie:

LarsOlov Eriksson jïh Åke Viberg (red.), Gud och det utvalda folket: Inledning till Gamla Testamentet (tredje upplagan, Stockholm: Verbum, 2021).